Đổi mới phân cấp quản lý ngành Xây dựng: Mở đường cho phát triển sáng tạo, bền vững

Các nguyên tắc phân định thẩm quyền: Đảm bảo hiệu lực, không chồng chéo

Nghị định 140/2025/NĐ-CP ra đời trong khuôn khổ triển khai các luật mới (Luật Tổ chức Chính phủ 2025, Luật Tổ chức Chính quyền địa phương 2025) và các nghị quyết về sắp xếp tổ chức bộ máy nhà nước theo hướng tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả. Nghị định 140/2025/NĐ-CP được ban hành với mục tiêu phân định rõ ràng hơn nhiệm vụ giữa tỉnh - xã, giảm áp lực lên cấp tỉnh và tạo điều kiện để người dân, doanh nghiệp được giải quyết ở cấp gần nhất khi địa phương có đủ năng lực.

Trong Nghị định 140/2025/NĐ-CP quy định rõ hệ thống nguyên tắc, bao gồm cả nguyên tắc chung và nguyên tắc riêng, nhằm phân định thẩm quyền giữa các cấp chính quyền địa phương một cách rành mạch, hiệu quả.

Trước hết, về nguyên tắc chung, việc phân định phải phù hợp với Hiến pháp và các luật cơ bản, đặc biệt là Luật Tổ chức Chính phủ và Luật Tổ chức chính quyền địa phương. Các nhiệm vụ được giao cần tương ứng với năng lực và thẩm quyền của cấp xã, cấp tỉnh, tránh tình trạng giao việc vượt quá khả năng thực thi dẫn đến trách nhiệm bị lỏng lẻo.

Phân cấp phải không trùng chéo, không bỏ sót, đảm bảo ranh giới rõ ràng giữa các cấp chính quyền cũng như giữa cơ quan chuyên môn và chính quyền cấp xã, để không xảy ra tình trạng "đùn đẩy trách nhiệm" hoặc cùng lúc nhiều nơi quản lý một việc. Đồng thời, nguyên tắc cũng nhấn mạnh yêu cầu bảo đảm tính liên tục, thông suốt: Khi chuyển giao nhiệm vụ, dịch vụ hành chính và quyền lợi của người dân, doanh nghiệp không được gián đoạn.

Bên cạnh đó, việc phân cấp phải đi đôi với công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình, mọi quyết định đều phải được công bố để người dân, tổ chức có thể giám sát. Trường hợp công việc liên quan đến yếu tố quốc tế, việc phân định cũng phải phù hợp với các điều ước quốc tế mà Việt Nam đã tham gia, tránh xung đột hay vi phạm cam kết quốc tế. Một nguyên tắc quan trọng khác là nguồn lực phải được bảo đảm: Ngân sách nhà nước cần phân bổ tương ứng để địa phương có thể thực hiện tốt nhiệm vụ được giao.

Về nguyên tắc riêng, Nghị định 140/2025/NĐ-CP quy định chuyển nhiều nhiệm vụ từ cấp huyện xuống cấp xã nếu xã đủ năng lực; đồng thời chuyển từ cấp huyện lên cấp tỉnh đối với những nhiệm vụ có tính liên xã, liên ngành hoặc đòi hỏi chuyên môn sâu mà cấp xã chưa đáp ứng được.

Có thể nói, những nguyên tắc này không chỉ dừng lại ở phương diện lý thuyết, mà còn là khung căn cứ quan trọng để xác định rõ: việc nào giao cho xã, việc nào giao cho tỉnh và việc nào vẫn cần trung ương nắm giữ.

Cụ thể hóa việc phân định thẩm quyền trong nhiều lĩnh vực xây dựng

Nghị định 140/2025/NĐ-CP đã cụ thể hóa việc phân định thẩm quyền trong nhiều lĩnh vực thuộc phạm vi quản lý của Bộ Xây dựng như: hoạt động xây dựng, nhà ở và kinh doanh bất động sản, kiến trúc - phát triển đô thị, hạ tầng kỹ thuật và giao thông đường bộ.

Một số nội dung đáng chú ý là: UBND cấp xã được giao thẩm quyền cấp giấy phép xây dựng theo quy định tại khoản 2 và 3 Điều 103 Luật Xây dựng; được chấp thuận địa điểm xây dựng theo khoản 9 Điều 53 Nghị định 175/2024/NĐ-CP; tham gia quản lý, kiểm định, lập kế hoạch cải tạo nhà chung cư khi được giao; đồng thời đảm nhiệm tiếp nhận đăng ký, kiểm tra điều kiện và lập danh sách đối tượng đủ điều kiện mua, thuê hoặc thuê mua nhà ở xã hội.

Tuy nhiên, việc mở rộng thẩm quyền cho cấp xã cũng đặt ra nhiều thách thức. Thực tế cho thấy năng lực giữa các xã chưa đồng đều, nhiều nơi còn thiếu cán bộ chuyên môn, trình độ và nguồn lực để đáp ứng yêu cầu mới. Bên cạnh đó, nguồn lực tài chính và cơ sở hạ tầng còn hạn chế, nếu không đi kèm ngân sách thì việc phân cấp dễ trở thành gánh nặng.

Để việc phân cấp phát huy hiệu quả, cần thực hiện đồng bộ một số giải pháp. Trước hết là đào tạo, bồi dưỡng và hỗ trợ kỹ thuật cho cán bộ cấp xã khi tiếp nhận nhiệm vụ mới. Song song, phải cân đối ngân sách và phân bổ nguồn lực rõ ràng để xã có điều kiện thực hiện nhiệm vụ.

Nhà nước cũng cần thiết lập cơ chế giám sát và đánh giá định kỳ, gắn với chỉ tiêu cụ thể nhằm kịp thời điều chỉnh khi phát sinh vướng mắc. Mọi thông tin về phân quyền, nhiệm vụ và kết quả thực hiện phải được công khai, minh bạch để người dân có thể giám sát.

Việc chuyển giao nên tiến hành theo lộ trình, áp dụng trước ở những xã đủ điều kiện, thay vì dồn toàn bộ nhiệm vụ xuống cơ sở cùng lúc. Cuối cùng, cần tăng cường phối hợp liên ngành, liên cấp, đặc biệt ở các lĩnh vực giao thoa như xây dựng - giao thông - môi trường, để tránh cắt khúc và bảo đảm tính đồng bộ trong thực hiện.

Trong cơ chế quản lý mới, trung ương và địa phương được xác định vai trò bổ trợ lẫn nhau, vừa phân định rõ ràng vừa gắn bó mật thiết, nhằm bảo đảm sự vận hành đồng bộ nhưng vẫn phát huy tính linh hoạt.

Ở cấp trung ương, nhiệm vụ trọng tâm là xây dựng thể chế, chiến lược và quy hoạch vĩ mô, qua đó định hướng phát triển ngành, ban hành khung pháp lý thống nhất, đồng thời tổ chức quy hoạch quốc gia và vùng. Trung ương cũng giữ vai trò kiểm tra, giám sát và thanh tra, nhằm bảo đảm các địa phương thực thi đúng quy định, kịp thời xử lý sai phạm và duy trì sự đồng bộ trên phạm vi toàn quốc.

Trong khi đó, địa phương giữ vai trò tiếp cận sát thực tế, bởi chính quyền cấp xã, tỉnh nắm rõ đặc thù địa hình, tập quán, nguồn lực và nhu cầu dân cư, nhờ đó có thể xử lý nhanh chóng, linh hoạt hơn. Khi được phân quyền hợp lý, địa phương có điều kiện chủ động và sáng tạo trong việc triển khai giải pháp phù hợp với tình hình thực tế. Đặc biệt, địa phương là cấp chịu trách nhiệm trực tiếp với người dân và doanh nghiệp: từ tiếp nhận hồ sơ, giải quyết thủ tục, giám sát công trình cho đến lắng nghe, xử lý phản ánh.

Việc phân định rõ ràng như vậy không chỉ giúp tránh "lấn sân" giữa trung ương và địa phương, mà còn khắc phục tình trạng địa phương ngại quyết, trung ương can thiệp quá sâu, qua đó tạo nên một cơ chế quản lý vừa tập trung thống nhất, vừa phân quyền hiệu quả.

Nghị định 140/2025/NĐ-CP đánh dấu bước tiến quan trọng trong việc "đi từ quản lý tập trung sang quản lý chia sẻ có trách nhiệm" trong lĩnh vực xây dựng. Việc phân định rõ thẩm quyền giữa trung ương và địa phương hai cấp không chỉ làm rõ trách nhiệm mà còn trao cho địa phương cơ hội chủ động đổi mới, phát huy sáng tạo, phục vụ người dân, doanh nghiệp tốt hơn.

Tuy nhiên, để nghị định thực sự đi vào cuộc sống và không rơi vào tình trạng "trách nhiệm chung, không rõ ai thực hiện", cần có sự chuẩn bị kỹ càng: năng lực, nguồn lực, giám sát, đánh giá và lộ trình chuyển giao hợp lý. Khi làm được điều đó, ngành xây dựng sẽ trở thành một mô hình tiêu biểu cho việc đổi mới quản lý nhà nước: hiệu quả, linh hoạt, minh bạch và phát triển bền vững.