Giải phóng mặt bằng phải lưu tâm đến sinh kế người dân

Bài toán chưa bao giờ dễ

Với các dự án có quy mô lớn, diện tích triển khai rộng, ảnh hưởng đến đông đảo người dân, công tác GPMB, tái định cư càng phức tạp, dễ dẫn tới tình trạng chậm tiến độ, thậm chí tranh chấp, khiếu kiện kéo dài, ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống người dân.

Tại Hà Nội, điển hình như dự án đường Vành đai 1 đoạn Hoàng Cầu – Voi Phục, được phê duyệt từ cuối năm 2016 và kế hoạch hoàn thành năm 2020, nhưng đến nay vẫn đang trong giai đoạn cao điểm GPMB. Dự án có tổng mức đầu tư (TMĐT) hơn 7.200 tỷ đồng thì chi phí GPMB đã chiếm tới hơn 5.800 tỷ đồng, ảnh hưởng đến gần 2.000 hộ dân trên địa bàn ba phường Ô Chợ Dừa, Láng và Giảng Võ. Dự án hiện đã buộc phải lùi tiến độ đến năm 2026, gây lãng phí nguồn lực và ảnh hưởng nghiêm trọng đến kế hoạch phát triển hạ tầng của Thủ đô.

Tại dự án nút giao Xa La (Phạm Tu - Tỉnh lộ 70) được giao thực hiện từ năm 2015 với TMĐT hơn 1.500 tỷ đồng, đến nay vẫn dở dang với gần 100 hộ dân chưa được GPMB xong. Khi Luật Đất đai mới có hiệu lực từ đầu năm 2025, nhiều hộ đề nghị áp dụng mức đền bù theo giá đất mới, khiến công tác GPMB tiếp tục chậm trễ. Hàng trăm hộ dân sống trong cảnh "treo" dự án, không thể sửa chữa nhà cửa hay ổn định sinh kế, thậm chí phát sinh khiếu nại kéo dài.

Ở phía Nam, dự án mở rộng cao tốc TP.HCM - Long Thành cũng gặp tình trạng tương tự. Dự án được khởi công ngày 19/8/2025, cần gần 8ha đất phía TP.HCM. Đến tháng 12/2025 chỉ mới bàn giao mặt bằng với chiều rộng 5-6m, trong khi cần 10-15m để thi công thuận lợi. Nhiều hộ thuộc diện giải tỏa chưa nhận được thông báo về mức giá đền bù, phải chờ đến tháng 3/2026 mới hoàn tất đền bù – GPMB, khiến nhà thầu lo ngại tiến độ.

Không thể không nhắc tới bài học đau xót từ Khu đô thị mới Thủ Thiêm (TP.HCM). Khởi động từ năm 1996 với quy mô GPMB gần 930 ha, ảnh hưởng đến hơn 15.000 hộ dân (khoảng 60.000 người), dự án đã kéo dài gần 30 năm mà vẫn chưa hoàn thiện. Quỹ nhà tái định cư thiếu hụt, chất lượng không đảm bảo khiến nhiều cư dân phải chờ đợi hàng chục năm, dẫn đến biểu tình, khiếu kiện liên tục và tổn hại uy tín chính quyền. Theo kết quả Thanh tra Chính phủ năm 2018, việc không lập phương án đền bù đầy đủ và chậm xây dựng khu tái định cư khiến đời sống người dân rơi vào cảnh cơ cực, mất sinh kế.

Đặt lợi ích của người dân lên trên

Công tác GPMB – tái định cư để thực hiện dự án không chỉ là đền bù đất đai mà còn bao gồm hàng loạt cấu phần phức tạp: bồi thường tài sản gắn liền với đất (nhà ở, công trình phụ, cây trồng, vật nuôi); chi phí hỗ trợ di dời, ổn định cuộc sống và sản xuất kinh doanh (hỗ trợ tạm cư, đào tạo chuyển đồi nghề, cho vay ưu đãi); xây dựng khu tái định cư với hạ tầng đầy đủ (đường xá, điện nước, trường học, bệnh viện); cũng như chi phí hành chính, quản lý và các khoản phí pháp lý khác. Quá trình triển khai thực tế, chỉ cần một trong các yếu tố này gặp vấn đề, sẽ đe doạ cả quá trình bị chậm trễ, làm ảnh hưởng đến tiến độ chung.

Tại phiên thảo luận Quốc hội chiều 01/12/2025 về dự thảo Nghị quyết quy định một số cơ chế, chính sách tháo gỡ khó khăn trong tổ chức thi hành Luật Đất đai, liên quan nội dung cơ chế thu hồi đất khi dự án đạt trên 70% hoặc 75% diện tích và 75% số người sử dụng đất đồng thuận, đại biểu Quốc hội Hà Sỹ Đồng (đoàn Quảng Trị) nhấn mạnh: "Đây là điểm mở quan trọng, nhưng cũng nhạy cảm nhất, tác động trực tiếp đến quyền tài sản của công dân được Hiến pháp bảo hộ. Nếu quy định chưa chặt, nguy cơ khiếu kiện kéo dài, mất đồng thuận, thậm chí tạo điểm nóng xã hội là hoàn toàn có thể xảy ra".

Theo đại biểu, người dân cần thấy chính sách không phải là ép buộc mà là cùng thỏa thuận công bằng. "Một chính sách đất đai sẽ chỉ có giá trị khi người dân thấy mình được tôn trọng, quyền lợi của họ được bảo đảm trước khi Nhà nước thu lại đất cho mục tiêu phát triển", ông Đồng nói thêm.

Nhấn mạnh giá bồi thường thu hồi đất phải bảo đảm công bằng, đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga (đoàn Hải Phòng) nhấn mạnh: "Điều này không chỉ bảo vệ quyền lợi chính đáng của người bị thu hồi đất mà còn giảm thiểu nguy cơ phát sinh tranh chấp, khiếu kiện".

Nhìn sang dự án Trục Đại lộ Cảnh quan sông Hồng đang được chính quyền và người dân kỳ vọng sẽ tạo động lực phát triển kinh tế - xã hội cho Hà Nội trong nhiều thập kỷ tới, tại kết luận của Thường trực Chính phủ đã nêu rõ định hướng chỉ đạo: Việc triển khai dự án phải bảo đảm mục tiêu "văn hiến, văn minh, xanh, sạch, đẹp, an toàn, hiện đại, hiệu quả và xứng tầm với quốc tế", đồng thời "tạo nhiều công ăn việc làm sinh kế cho nhân dân, góp phần nâng cao đời sống tinh thần và vật chất của nhân dân".

Nhận định về dự án này, TS. KTS Đào Ngọc Nghiêm – Phó Chủ tịch Hội Quy hoạch và Phát triển đô thị Việt Nam nêu quan điểm: "Với một dự án có tác động lớn như thế, cần rất thận trọng... Phải chọn ưu tiên chứ không phải khởi công đồng loạt được. Phải lựa chọn nguồn lực của mình như thế nào… Vấn đề nữa là phải huy động được cái nguồn lực xã hội ở đây thế nào? Và quan trọng ở đời sống của 30.000 người dân sẽ ra sao, nhà ở xã hội thế nào".

Cũng nói về vấn đề GPMB tại dự án này, KTS Trần Huy Ánh - Ủy viên Thường vụ Hội Kiến trúc sư Hà Nội, nhấn mạnh: "Trong bối cảnh toàn cầu chuyển hướng phát triển theo bộ tiêu chí ESG (Môi trường - Xã hội - Quản trị), Hà Nội không chỉ đặt mục tiêu kinh tế mà cần lấy chất lượng sống, an toàn và hạnh phúc của cư dân làm trọng tâm khi hoạch định mọi dự án".

Ông Phan Trường Thành, Trưởng phòng Tài chính - đầu tư (Sở Xây dựng Hà Nội) thì cho biết, yêu cầu đặt ra đối với dự án là phải bảo đảm điều kiện sinh sống cho những người bị ảnh hưởng, tạo điều kiện cho người dân có được nơi ở mới tốt hơn nơi ở cũ, ưu tiên cho tất cả người dân được tái định cư tại chỗ.

Với tầm vóc và quy mô đặc biệt lớn cùng ý nghĩa chính trị của dự án Trục Đại lộ Cảnh quan sông Hồng, trong khi mốc hoàn thành được xác định rõ vào tháng 02/2030, yêu cầu bảo đảm tiến độ đặt ra một cách hết sức nghiêm ngặt. Trong đó, công tác GPMB - tái định cư cần được nhìn nhận là yếu tố then chốt, vừa quyết định tính khả thi của dự án, vừa gắn trực tiếp với quyền và lợi ích hợp pháp của người dân trong vùng ảnh hưởng. Bởi vậy, các phương án được xem xét cần thể hiện rõ năng lực tổ chức thực hiện mọi rủi ro GPMB có thể gây chậm trễ tiến độ chung của dự án.

Chỉ khi hài hòa được giữa yêu cầu phát triển và lợi ích cộng đồng, dự án mới thực sự bền vững, đúng với tinh thần "không để ai bị bỏ lại phía sau" như định hướng chỉ đạo của lãnh đạo Đảng và Chính phủ.