Làm gì để phát triển nội địa hoá ô tô Việt Nam khi chỉ đạt 10% sau 30 năm phát triển?

Ngày 18/9, Cổng Thông tin điện tử Chính phủ tổ chức Tọa đàm "Nội địa hóa ngành ô tô với nền kinh tế độc lập, tự chủ". Những vấn đề liên quan đến tỷ lệ nội địa hóa ô tô, thực trạng điểm nghẽn được các chuyên gia phân tích, tìm ra giải pháp.

Thuế quan thay chính sách bảo hộ ô tô trong nước

Việt Nam vẫn đang là quốc gia có tốc độ phát triển ngành công nghiệp nhanh trong khu vực Đông Nam Á. Tuy nhiên, thay vì chính sách hấp dẫn doanh nghiệp, nâng cao tỷ lệ nội địa hóa để bảo hộ nền công nghiệp sản xuất ô tô trong nước thì Việt Nam lại dùng thuế quan.

“Chính sách của Việt Nam trong nhiều năm qua chủ yếu dựa vào công cụ thuế quan để bảo hộ sản xuất trong nước”, GS.TS. Hoàng Văn Cường, Đại biểu Quốc hội chia sẻ.

Mặc dù vậy, cũng theo ông Cường, công cụ thuế quan ngày càng cho thấy sự kém hiệu quả. Nguyên nhân là bởi các cam kết trong các Hiệp định Thương mại Tự do (FTA) đưa thuế suất về 0%. Điển hình như xe nhập khẩu từ các nước ASEAN đã được miễn thuế nhập khẩu từ năm 2018.

Ở thị trường Việt Nam vẫn được coi là tiềm năng, nhưng quy mô hiện tại còn nhỏ (tiêu thụ khoảng 500.000 xe/năm). Không những vậy, thị trường lại phân mảng cho rất nhiều thương hiệu khác nhau và số lượng ngày càng tăng lên trong những năm gần đây.

Càng nhiều hãng xe, sản lượng trên mỗi mẫu xe quá thấp, không đủ hấp dẫn để các nhà sản xuất đầu tư vào nội địa hóa linh kiện. Hơn nữa, Việt Nam chưa có những ràng buộc đủ mạnh về lộ trình nội địa hóa và chuyển giao công nghệ khi thu hút đầu tư nước ngoài.

Một trong những điểm nghẽn nữa ở nước ta là các doanh nghiệp nước ngoài đều cam kết về tỷ lệ nội địa hoá, chuyển giao công nghệ khi vào Việt Nam. Tuy nhiên, cam kết đều không bị rằng buộc pháp lý nên tỷ lệ doanh nghiệp thực hiện cam kết không cao.

“Nhiều chính sách hỗ trợ như Nghị định 111/2015/NĐ-CP hay Nghị định 205/2025/NĐ-CP về công nghiệp hỗ trợ đã được ban hành nhưng chưa đủ mạnh và hấp dẫn. Doanh nghiệp Việt Nam có đủ khả năng sản xuất nhiều loại linh kiện, nhưng lại bị rào cản về sở hữu trí tuệ và việc tham gia vào chuỗi cung ứng toàn cầu khép kín (OEM) đã được thiết lập sẵn của các hãng xe lớn”, TS. Nguyễn Văn Hội, Viện trưởng Viện Nghiên cứu chiến lược, chính sách công thương (Bộ Công Thương).

Trong khi đó, TS. Ngô Nhật Thái, Chuyên gia với hơn 30 năm kinh nghiệm trong ngành cho rằng, ngoài những nguyên nhân trên, chính sách thuế hiện hành của Việt Nam mới chỉ tập trung khuyến khích sản xuất các bộ phận thân xe có giá trị thấp. Trong khi đó, các cụm linh kiện cốt lõi và có giá trị cao nhất như động cơ, hộp số và hệ thống điện tử lại được nhập khẩu nguyên cụm.

"Chúng ta đánh thuế theo cả cụm động cơ, hộp số, nên người ta nhập cả cụm. Trong khi đó, ưu đãi lại tập trung vào phần thân vỏ xe, nên các hãng chỉ tập trung đầu tư dây chuyền dập", ông Thái phân tích.

Điểm yếu khác của ngành công nghiệp luyện kim Việt Nam theo ông Thái là chưa sản xuất được thép chuyên dụng cho sản xuất ô tô mà hiện vẫn phải nhập khẩu 100%.

Việt Nam cần thay đổi bằng khoa học công nghệ

Trong 30 năm phát triển, ngành công nghiệp ô tô Việt Nam vẫn phụ thuộc vào thuế, do đó cần sự thay đổi mạnh mẽ, quyết liệt. Từ đó, nền công nghiệp sản xuất trong nước mới có thể nâng cao tỷ lệ nội địa hoá.

Theo GS. Hoàng Văn Cường, cơ chế điều tiết thị phần là điều cần thiết, tránh để "chiếc bánh vốn đã nhỏ lại bị cắt nhỏ thêm". Đồng thời, Việt Nam cũng cần có chính sách để hãng xe nước ngoài hợp tác, sử dụng chung linh kiện và dịch chuyển dần chuỗi cung ứng về Việt Nam, biến Việt Nam thành một cứ điểm sản xuất trong khu vực.

Để các nhà đầu tư cam kết lộ trình chuyển giao công nghệ, nâng cao tỷ lệ nội địa hoá, cần phải đặt ra cam kết và ràng buộc pháp lý rõ ràng. Đồng thời, cần xây dựng các rào cản kỹ thuật hợp lý.

Cũng theo ông Cường, việc ban hành các tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật riêng cho thị trường Việt Nam (đặc biệt là các tiêu chuẩn về môi trường, an toàn, công nghệ xanh theo xu thế mới) sẽ gián tiếp buộc các nhà sản xuất phải đầu tư sản xuất tại chỗ để đáp ứng.

“Muốn có chiếc ô tô “made in Vietnam”, chúng ta cần đột phá bằng khoa học công nghệ, xây dựng tiêu chuẩn riêng và tham gia chuỗi giá trị toàn cầu”, TS. Nguyễn Văn Hội nêu quan điểm.

Theo đó, Việt Nam cần tập trung nguồn lực quốc gia để phát triển khoa học công nghệ trong lĩnh vực ô tô. Nhà nước cần đầu tư xây dựng các trung tâm nghiên cứu và phát triển, trung tâm hỗ trợ công nghiệp ô tô quy mô lớn, giúp doanh nghiệp Việt làm chủ công nghệ lõi, từ đó tạo ra những sản phẩm "made in Vietnam" có sở hữu trí tuệ riêng.

Bên cạnh đó, phải xây dựng và ban hành hệ thống tiêu chuẩn, quy chuẩn quốc gia cụ thể cho ngành ô tô, từ những chi tiết nhỏ như bu-lông, ốc vít đến các hệ thống phức tạp như pin, trạm sạc. Khi có tiêu chuẩn riêng, chúng ta sẽ tạo ra một "sân chơi" mà doanh nghiệp trong nước có lợi thế.

“Mục tiêu không chỉ là cung cấp cho thị trường nội địa mà phải hướng tới xuất khẩu linh kiện, tham gia sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu. Điều này đòi hỏi các doanh nghiệp phải đạt được năng lực cạnh tranh sòng phẳng trên thị trường quốc tế. Luật Phát triển công nghiệp trọng điểm sắp tới được kỳ vọng sẽ tạo ra khung pháp lý đủ mạnh cho những định hướng này”, TS. Nguyễn Văn Hội nêu ý kiến.

Còn TS. Ngô Nhật Thái cho rằng, cần xem xét và điều chỉnh lại biểu thuế nhập khẩu linh kiện hiện nay đối với ô tô. Thay vì tính thuế gộp cả cụm, nên bóc tách chi tiết và áp các mức thuế suất khác nhau để khuyến khích, thậm chí "bắt buộc" các nhà sản xuất phải nội địa hóa những cụm quan trọng như hệ thống truyền động, hệ thống lái, hệ thống điện tử. Tổng mức thuế có thể không đổi, nhưng cơ cấu lại sẽ tạo ra động lực khác.

Nhà nước cần có chính sách khuyến khích các doanh nghiệp xuất khẩu được ô tô thành công. Muốn xuất khẩu, doanh nghiệp buộc phải giảm giá thành. Muốn giảm giá thành, con đường duy nhất là tăng tỷ lệ nội địa hóa. Đây là một đòn bẩy chính sách hiệu quả.

Hiện nay, xu hướng chuyển sang xe điện nên cần có chính sách thuế cải cách triệt để, khuyến khích các doanh nghiệp nghiên cứu, phát triển công nghệ mới.

Qua các đề xuất của các chuyên gia, TS. Nguyễn Sĩ Dũng, nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội, điều phối buổi tọa đàm cho rằng, có những giải pháp để nâng cao tỷ lệ nội địa hóa ngành ô tô gồm:

(i) Cố gắng không chia nhỏ thị phần mà cần hình thành khung thị phần lớn, do đó phải có cam kết và thương lượng phân công, phân nhiệm để các nhà đầu tư nội địa hóa có một khung thị phần đủ lớn để có thể sản xuất.

(ii) Nâng cao năng lực, hình thành các doanh nghiệp quốc dân đủ mạnh và có sự đặt hàng của Nhà nước để tạo được đầu ra cũng như thị phần tương đối lớn.

(iii) Đặt ra các tiêu chuẩn và quy chuẩn của Việt Nam để thúc đẩy thị trường, thị phần trong nước, bảo đảm tiêu chuẩn, quy chuẩn mới của giai đoạn chuyển đổi sang kinh tế xanh, trí tuệ nhân tạo và quản trị thông minh.

(iv) Tập trung vào khoa học công nghệ và đầu tư dẫn dắt khoa học công nghệ để tạo ra năng lực cạnh tranh của Việt Nam./.